Η επίδραση των κινουμένων σχεδίων στην ψυχολογία των παιδιών

1. Η παρακολούθηση κινουμένων σχεδίων προάγει τη διαμόρφωση του ψυχικού κόσμου αλλά και του χαρακτήρα των μικρών παιδιών; Και αν ναι γιατί ;

Είναι φυσιολογικό οι γονείς να ανησυχούν για την ανατροφή και τις επιρροές που δέχεται το παιδί  τους κατά τα πρώτα χρόνια οικοδόμησης της προσωπικότητάς του. Οι ίδιοι επιθυμούν το παιδί τους να αναπτυχθεί σωστά τόσο οργανικά όσο και ψυχικά,  να γίνει ένας ενήλικας καλά προσαρμοσμένος στην κοινωνία, ένας υπεύθυνος πολίτης, ένας άνθρωπος με δεξιότητες, με όμορφες και ουσιαστικές σχέσεις. Ορθά πιστεύουν πως η πηγή από όπου τα παιδιά θα αντλήσουν όλα τα παραπάνω εφόδια είναι η γνώση και ο πολιτισμός. Ποιο είναι όμως το πρώτο πολιτιστιστικό στοιχείο με το οποίο έρχονται σε επαφή τα μικρά παιδιά; Μα φυσικά τα κινούμενα σχέδια που παρακολουθούν για να ψυχαγωγηθούν. Τα cartoon αποτελούν ένα καλλιτεχνικό προϊόν για το οποίο δούλεψαν εικονογράφοι, ηθοποιοί, μεταγλωττιστές και πολλοί ακόμη άνθρωποι της τέχνης και του πολιτισμού. Κατά συνέπεια λοιπόν, το cartoon έρχεται στη ζωή του παιδιού για να του εμφυσήσει τα πρώτα στοιχεία για την επικρατούσα κουλτούρα και όχι μόνο.

Τα κινούμενα σχέδια προσφέρουν πολλά εφόδια στο παιδί. Βοηθούν τόσο στην καλλιέργεια του καλλιτεχνικού πνεύματος όσο και στην ανάπτυξη του της φαντασίας και της κατανόησης μέσω της παρακολούθησης μακροσκελών ιστοριών με ήρωες που αλληλοεπιδρούν και αλληλοδιαπλέκονται. Μέσω των cartoon το παιδί παρατηρεί διάφορους χαρακτήρες και συμπεριφορές που θα συναντήσει στην κοινωνική ζωή την οποία ξεκινά. Μέσα από τις ιστορίες που διαδραματίζονται, το παιδί ψυχαγωγείται και μαθαίνει για τις ανθρώπινες σχέσεις, τη δομή της κοινωνίας και γνωρίζει έννοιες όπως η φιλία, η αγάπη και η κοινωνική προσφορά. Το παιδί γνωρίζει τους διάφορους ήρωες και ταυτίζεται με αυτούς, τους αγαπά και τους μιμείται.

Τα cartoon έχουν κυρίως ψυχαγωγικό ρόλο στην ζωή του παιδιού αφού με την διασκεδαστική πλευρά τους, με τις μουσικές, τους ήχους και τα ζωντανά χρώματα προσελκύουν το ενδιαφέρον του παιδιού. Ωστόσο, δε μπορούμε να αγνοήσουμε το πόσα ερεθίσματα τους παρέχουν και πόσο προάγουν τη γνώση για τον κόσμο που ζουν. Μέσα από τα κινούμενα σχέδια, τα παιδιά έρχονται σε επαφή με τις πρώτες πολιτιστικές αναφορές, μαθαίνουν για έννοιες και δίπολα όπως το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, αποφασίζουν ποια είναι τα γνωρίσματα των ηρώων που θέλουν να χαρακτηρίζουν και τα ίδια. Συνεπώς, ναι, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τα κινούμενα σχέδια επιδρούν διαμορφωτικά στον χαρακτήρα και τον ψυχισμό των παιδιών που τα παρακολουθούν.

 

2. Πότε και πώς αφήνουμε ένα παιδί να παρακολουθεί κινούμενα σχέδια;

Το παιδί έλκεται από τις εικόνες και την κίνηση της μικρής οθόνης από πολύ μικρό (4-5 μηνών), ακόμη και εάν δεν αντιλαμβάνεται το τί ακριβώς συμβαίνει με τον ίδιο τρόπο που αντιλαμβάνεται ένα μεγαλύτερο παιδί ή ένας ενήλικας. Ως προς την παρακολούθηση κινουμένων σχεδίων δεν υπάρχουν ιδιαίτεροι κανόνες. Γενικά, περίπου στα 2 έτη, τα παιδιά ξεκινούν να παρακολουθούν τηλεόραση, διότι σε αυτήν την ηλικία είναι σε θέση να καταλάβουν μερικά πράγματα. Αναγνωρίζουν τα πρόσωπα και ταυτίζονται με τους ήρωες.

Ωστόσο, αυτό που οφείλουν να προσέξουν οι γονείς είναι η συστηματικότητα με την οποία τα παιδιά παρακολουθούν ψυχαγωγικά προγράμματα και, φυσικά, ο χρόνος που σπαταλούν σε αυτά. Τα τελευταία χρόνια, η νέα τεχνολογία έχει κατακλύσει τη ζωή μας. Τα ποικίλα gadgets έχουν διευκολύνει την καθημερινότητά μας και μας έχουν βοηθήσει να συμβαδίζουμε με τον γρήγορο ρυθμό της νέας πραγματικότητας. Τί γίνεται όμως όταν τα τεχνολογικά επιτεύγματα που μας γλιτώνουν χρόνο, καταλαμβάνουν παράλληλα μεγάλο μέρος των ελεύθερων ωρών μας; Αυτό το ερώτημα πρέπει να το θέσουμε και όσον αφορά τα παιδιά μας. Παρατηρείται πως τα παιδιά, από την προσχολική τους ηλικία και έπειτα, περνούν ατελείωτες ώρες μπροστά σε πολλών ειδών οθόνες. Δε μιλάμε μόνο για τη τηλεόραση που απασχολούσε γονείς και ειδικούς πριν μία δεκαετία. Πλέον αναφερόμαστε στην τηλεόραση σε συνδυασμό με smartphones, tablets, H/Y, συσκευές οι οποίες στο σύνολό τους έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ποιες είναι οι νέες ανησυχίες που ανακύπτουν από αυτήν τη διαπίστωση; Πρώτον, τα παιδιά μπορούν με την ευκολία ενός κουμπιού να έχουν πρόσβαση σε κάθε είδους περιεχόμενο, πολλές φορές ακατάλληλο για την ηλικία τους. Δεύτερον, οι ώρες θέασης μπορεί να είναι απεριόριστες, αφού δεν περιμένουν να παρακολουθήσουν το πρωινό παιδικό πρόγραμμα της τηλεόρασης, αλλά έχουν πρόσβαση στο περιεχόμενο που τους ενδιαφέρει καθόλη τη διάρκεια της ημέρας.

Τί πρέπει, λοιπόν, να κρατήσουν οι γονείς από τα παραπάνω; Σε καμία περίπτωση δεν προτείνεται να υιοθετήσουν αυταρχικές μεθόδους απαγόρευσης και περιορισμού της ψυχαγωγίας των παιδιών. Παρόλα αυτά, θα ήταν συνετό να ορίσουν ένα χρονικό πλαίσιο παρακολούθησης κινουμένων σχεδίων και, εν γένει, παιδικών προγραμμάτων. Καλό θα ήταν να θέσουν κανόνες με τους οποίους θα καθορίζουν τον κατάλληλο χώρο και χρόνο παρακολούθησης cartoon, να ελέγχουν το είδος και το περιεχόμενο του ψυχαγωγικού υλικού και να έχουν τον πρώτο λόγο για το ποια συσκευή θα χρησιμοποιήσουν τα παιδιά τους και για το μέχρι πού μπορεί να φτάσει η περιήγησή τους στο διαδίκτυο. Σημαντικό θα ήταν, επίσης, οι γονείς να προτρέχουν τα παιδιά να διαβάσουν σε έντυπη μορφή συλλογές κόμικς, κλασσικές και πιο σύγχρονες. Τα κόμικς είναι μια έξυπνη λύση, διότι συντηρούν τα προτερήματα των cartoon, με τις διδακτικές ιστορίες, τους θαρραλέους ήρωες και τον προβληματισμό που ενεργοποιούν στα παιδιά ενώ παράλληλα αποτελούν μια πρώτη γνωριμία με τον κόσμο του «παραδοσιακού» βιβλίου. Το παιδί που θα διαβάσει κόμικς είναι συνήθως ένα παιδί που θα διαβάσει λογοτεχνία αργότερα.

Ολοκληρώνοντας, από την στιγμή που δεν γίνεται συστηματική χρήση και τα κινούμενα σχέδια δεν χρησιμοποιούνται ως κύριο μέσο απασχόλησης του παιδιού μέσα στην ημέρα, κανένας κίνδυνος δεν ελλοχεύει για τους μικρούς μας φίλους. Η διατήρηση από μέρους των γονέων μιας ισορροπημένης έκθεσης των παιδιών σε έντυπο εικονογραφημένο υλικό και συναρπαστικά κινούμενα σχέδια θα ήταν ιδανική.

 

3. Σε τι χρησιμεύουν οι ήρωες των κινούμενων σχεδίων;

Ο χαρακτήρας του παιδιού διαμορφώνεται έπειτα από μια σειρά ταυτίσεων. Στην αρχή το παιδί ταυτίζεται με τους ανθρώπους που το έφεραν στον κόσμο, δηλαδή τους γονείς. Στην συνέχεια, πολύ γρήγορα στην διαδικασία ανακάλυψης του εαυτού του, το παιδί περνά από μια σειρά «προβολών» (προβολή = ψυχική διεργασία ταύτισης)   σε ιδεατά όντα, τους ήρωες. Οι τηλεοπτικοί ήρωες θα βοηθήσουν το παιδί να εκφράσει τον χαρακτήρα του. Το παιδί θα επενδύσει και θα μιμηθεί πρόσωπα τα οποία στα μάτια του θα έχουν ιδιότητες που θα ήθελε το ίδιο να έχει και που συνήθως διαφοροποιούνται από εκείνες των γονιών του.

Οι ήρωες παρατηρείται πως αλλάζουν όνομα με τις εποχές, αλλά παραμένουν πάντα σημαντικοί και οφείλουμε να τους σεβόμαστε. Ωστόσο, οι γονείς πρέπει να προσέχουν τις ταυτίσεις με αρνητικά πρότυπα, και κυρίως αυτές που γίνονται κάτω από έμμεσες κοινωνικές πιέσεις. Τέτοια αρνητικά πρότυπα για τα παιδιά θα μπορούσαν να είναι χαρακτήρες κινουμένων σχεδίων που προωθούν την έμφυλη κοινωνικοποίηση σύμφωνα με τους στερεότυπους ρόλους των φύλων, ρόλους παρωχημένους και περιοριστικούς που ανήκουν σε μιαν άλλη εποχή. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι ο διαχωρισμός των κινουμένων σχεδίων σε  «αγορίστικα» και «κοριτσίστικα» και η προβολή προτύπων αποκλειστικά σκληρών, βίαιων και μη συναισθηματικών για τα αγόρια και, αντίστοιχα, άβουλων, χαριτωμένων και όμορφων για τα κορίτσια. Το ευτύχημα εδώ είναι ότι τα «κοριτσίστικα» cartoon έχουν ξεκινήσει σταδιακά να μετασχηματίζονται σύμφωνα με τις σύγχρονες κοινωνικές κατακτήσεις υπέρ των γυναικών, προβάλλοντας δυναμικές πρωταγωνίστριες που αναλαμβάνουν την ευθύνη της προστασίας του εαυτού τους και των ανθρώπων που αγαπούν. Ωστόσο, παρόμοια εξέλιξη δεν παρατηρείται στα «αγορίστικα» cartoon που συνεχίζουν να αναπαράγουν την εικόνα ενός άνδρα με τα κλασσικά γνωρίσματα της αρρενωπότητας, τα μόνα γνωρίσματα που γίνονται αποδεκτά από τις νόρμες της ετεροκανονικότητας.

 

4. Εμπεριέχονται πολλές σκηνές βίας στα cartoon. Πιστεύετε ότι πρέπει να αφαιρεθούν; Το παιδί διατρέχει κάποιο κίνδυνο παρακολουθώντας τες ;  

Όσον αφορά τις πολεμικές σκηνές ή τις σκηνές βίας που εμπεριέχονται στα cartoon θα πρέπει να σημειωθεί ότι σημαντικό ρόλο παίζει η ένταση και η έκταση που λαμβάνουν στην ιστορία. Κάποιες φορές τα παιδιά έχουν ανάγκη να ταυτιστούν με επιθετικά ή βίαια πρότυπα, γιατί με αυτόν τον τρόπο εκτονώνουν την επιθετικότητα τους. Δεν είναι ανησυχητικό, επί παραδείγματι, ένα παιδί να παρακολουθεί τον αγαπημένο του ήρωα που μάχεται για την κατάκτηση της νίκης εναντίον των εχθρών του, για την προστασία των φίλων και των ανθρώπων που αγαπά ή για τη δικαιοσύνη και υψηλές αξίες. Αυτές είναι συνθήκες που προκύπτουν στη ζωή των ανθρώπων και το να αποτρέπουμε συνεχώς την επαφή των παιδιών μας με τέτοιες καταστάσεις απλώς θα καθυστερήσει την ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων που χρειάζονται για την αντιμετώπισή τους.

Κάποιες φορές όμως, και συνήθως όταν το παιδί είναι μικρό, μεταξύ 2-4 ετών, είναι πιθανόν σκηνές με βία ή επιθετικότητα να το τρομάξουν.  Αυτό σημαίνει ότι το παιδί δεν ήταν έτοιμο να έρθει αντιμέτωπο με τέτοιου είδους σκηνές και να τις επεξεργαστεί ψυχικά. Είναι πιθανόν να δημιουργηθούν φοβίες και ανησυχία ή να παρατηρηθεί προσκόλληση στους γονείς, τις περισσότερες φορές στη μητέρα. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι γονείς θα πρέπει να συζητήσουν με το παιδί, να το καθησυχάσουν ούτως ώστε να νιώσει ασφάλεια. Σε περίπτωση που δημιουργηθούν διαταραχές ύπνου, όπως εφιάλτες, ή αλλαγή στην συμπεριφορά του παιδιού καλό είναι να απευθυνθούν σε ειδικό.

Σε μια άλλη έκβαση, η υπερβολική μύηση στον κόσμο της βίας και των συγκρούσεων μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην παιδική ψυχοσύνθεση δημιουργώντας επιθετικότητα. Συναφείς προς το θέμα μας έρευνες που ασχολήθηκαν με την σχέση των βίαιων βιντεοπαιχνιδιών με την επιθετικότητα, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η επιθετικότητα των παιδιών που έπαιζαν συνεχώς βιντεοπαιχνίδια με βίαιο περιεχόμενο, δεν αυξήθηκε στο σύνολό τους, αλλά μόνο στα παιδιά που είχαν σκληρά χαρακτηριστικά, τα αποκαλούμενα «callous traits», δηλαδή έλλειψη ενσυναίσθησης, απουσία μεταμέλειας και ιδιαίτερα βραχύβια συναισθήματα. Σε κάθε περίπτωση, η συνεχής ταύτιση του παιδιού με επιθετικά και βίαια πρότυπα θα πρέπει να προβληματίσει τους γονείς.

 

5. Πως προστατεύουμε το παιδί από τραυματικές σκηνές βίας στην τηλεόραση, στα κόμικς και το διαδίκτυο;

Όσον αφορά την τηλεόραση, εδώ και κάποια χρόνια υπάρχει ένα σύστημα αξιολόγησης για το αν ένα πρόγραμμα είναι κατάλληλο για ένα παιδί και αν ναι από ποια ηλικία. Το σύστημα αυτό απευθύνεται κυρίως στους γονείς αλλά και στα παιδιά από μια ηλικία και έπειτα. Παρόλα αυτά, πολλές φορές παρατηρούμε παιδικές εκπομπές να περιέχουν ακατάλληλες σκηνές για ένα παιδί. Ιδανικό θα ήταν οι γονείς να ελέγχουν τα cartoon που παρακολουθεί το παιδί. Κατά αντιστοιχία, οι γονείς είναι σημαντικό να ελέγχουν και τι είδους κόμικς διαβάζουν τα παιδιά τους καθώς και σε αυτά απαντώνται όρια ηλικίας.

Περνώντας στο ζήτημα του διαδικτύου, το έργο της επίβλεψης από τους γονείς δυσχεραίνεται. Τα μικρά παιδιά, γεννημένα την εποχή της τεχνολογίας και της πληροφορίας, χρησιμοποιούν άψογα τα διάφορα gadgets και τις μηχανές αναζήτησης του διαδικτύου. Το γεγονός αυτό δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως κάτι κακό. Το διαδίκτυο έχει να προσφέρει τεράστιο όγκο γνώσεων, προβάλλοντας ειδήσεις, ιδέες, απόψεις, πολιτισμούς και συνδέοντας ανθρώπους από άκρη σε άκρη της γης μέσα από ποικίλα ερεθίσματα. Σε κάθε περίπτωση, οι γονείς θα ήταν καλό να ενεργοποιήσουν το φίλτρο ηλικίας στις μηχανές αναζήτησης και να λαμβάνουν γνώση του τι παρακολουθεί το παιδί τους μέσω του ιστορικού αναζήτησης. Πέραν αυτών βέβαια, όπως έχουμε τονίσει και παραπάνω, υψίστης σημασίας είναι οι γονείς να ορίζουν με συνέπεια το χρονικό διάστημα κατά το οποίο τα παιδιά τους επιτρέπεται να παρακολουθούν παιδικές εκπομπές.

Ολοκληρώνοντας, ίσως το πιο σημαντικό από όσα ειπώθηκαν έως τώρα είναι οι γονείς να μάθουν στο παιδί να αντιμετωπίζει με κριτικό πνεύμα όσα παρακολουθεί και συγχρόνως να συζητούν με το παιδί για το πώς αντιλαμβάνεται την βία στην καθημερινότητα. Οι γονείς θα πρέπει να εκφράζουν την άποψη τους, να συζητούν με το παιδί για αυτό που παρακολούθησε ή διάβασε, αναλύοντας και εξηγώντας καταστάσεις και επισημαίνοντας τη διαφορά ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό. Τέλος οι γονείς καλό είναι να θυμούνται ότι θα πρέπει να αφιερώνουν έστω και λίγο χρόνο για να παίζουν με το παιδί τους. Τίποτα δε μπορεί να υποκαταστήσει την παρουσία τους.

 

Διδάκτωρ Ψυχολογίας  Ελίνα Γκίκα

Κλινική Ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια/ Εκπαιδεύτρια Διαβήτη